«Ժո ղովր դա կան բար բառ նե րից օգ տուե – լը ոչ թէ դա տա պար տե լի է, այլ հենց դա է բնա կան ճա նա պար հը կայ տառ ու կեն դա – նի լե զու ստեղ ծե լու»: Յովհաննէս Թու մա նեան Վեր ջերս Ե րե ւա նի մէջ ու շագ րաւ աշ խա տու – թիւն մը լոյս տե սաւ՝ «Բա ռա րան Վա նի բար բա – ռի» խո րագ րով, ո րու հրա տա րա կու թեան օ ժան – դա կած է «Վաս պու րա կան» հայ րե նակ ցա կան միու թիւ նը: Գիր քը լոյս տե սած է հա յա գէտ, բար բա ռա գէտ, բա նա սի րա կան գի տու թիւն նե – րու տոք թոր, Հա յաս տա նի Գի տու թիւն նե րու ա – կա դե միոյ Լե զուի կա ճա ռի աշ խա տա կից Հայ – կա նուշ Մես րո պեա նի աշ խա տա սի րու թեամբ, որ պատ րաս տուած է հայ պատ մա բան, թարգ մա – նիչ, պատ մա կան գի տու թիւն նե րու թեկ նա ծու Յա րու թիւն Թուր շեա նի՝ 1959-ին գրած ձե ռա – գիր նե րուն հի ման վրայ: Հա յաս տա նի Գի տու թիւն նե րու ազ գա յին ա – կա դե միոյ Հնա գի տու թեան եւ ազ գագ րու թեան հիմ նար կի գլխա ւոր գի տաշ խա տող, պատ մա – կան գի տու թիւն նե րու տոք թոր, «Վաս պու րա – կան» միու թեան փոխ-նա խա գահ Յա րու թիւն Մա րու թեա նի ջա նա սիր րու թեամբ հրա տա րա կ- ւած է գիր քը։ Յա րու թիւն Մա րու թեան նաեւ ազ գակ ցա կան կա պեր ու նի Յա րու թիւն Թուր – շեա նի հետ՝ ան քրոջ թոռն է Թուր շեա նին: ԺԱ ՄԱ ՆԱԿ-ը Ե րե ւա նի մէջ հան դի պում ու նե – ցաւ բա ռա րա նը կազ մող Հայ կա նուշ Մես րո – պեա նի հետ, որ ման րա մաս նու թիւն ներ հա ղոր – դեց նոր լոյս տե սած գիր քին մա սին: -Տի կին Մես րո պեան, ինչ պէ՞ս տե ղի ու – նե ցաւ «Բա ռա րան Վա նի բար բա ռի» գիր – քին հրա տա րա կու թիւ նը: -Յա րու թիւն Թուր շեան 1959-ին ա ւար տին հաս ցու ցած է «Բա ռա րան Վա նի բար բա ռի» աշ – խա տու թիւ նը (ա ւե լի քան 200 էջ ծա ւա լով): Իմ աշ խա տա սի րու թեամբ պատ րաս տուած գիրքն ալ ա ւե լի կա նուխ պատ րաստ էր, բայց հնա րա – ւո րու թիւն չէր ե ղած հրա տա րա կե լու եւ ա հա – ւա սիկ, Յա րու թիւն Մա րու թեա նի ջան քե րով այդ մէ կը ի րա կա նու թիւն դար ձաւ: Բա ռա րա նը հրա տա րա կու թեան նա խա պատ րաս տե լու գոր – ծին մէջ մեծ նա խան ձախնդ րու թիւն ու հե տե ւո – ղա կա նու թիւն ցու ցա բե րած է նաեւ ճար տա րա – պե տու թեան տոք թոր, փրո ֆե սէօր, Հա յաս տա – նի Գի տու թիւն նե րու ազ գա յին ա կա դե միոյ ա – կա դե մի կոս, «Վաս պու րա կան» հայ րե նակ ցա – կան միու թեան հիմ նա դիր նե րէն, ծնուն դով վա – նե ցի, եր ջան կա յի շա տակ Վա րազ դատ Յա րու – թիւ նեան, որ նաեւ հան դէս ե կած է իբ րեւ բար – բա ռա կիր խորհր դա տու: Հա յե րէ նի բար բառ նե րը մեր մայ րե նի լե զուի ան քակ տե լի մասն են եւ ա նոր հարս տու թիւ նը։ Բար բառ նե րու ու սում – նա սի րու թիւ նը հա յե րէ նա գի տու թեան կա րե ւո րա գոյն ո լորտ նե րէն է։ Ան յոյժ անհ րա ժեշտ է բա նա սի րու թեան, հա յոց պատ մու թեան, ազ գագ րու թեան, միջ նա – դա րեան ձե ռա գիր նե րու թեքս տա բա նա – կան վեր լու ծու թեան տե սա կէ տէն։ Հա յե րէ – նի բար բառ նե րու գի տա կան ու սում նա սի – րու թեան կա րե ւո րու թեան մա սին, զա նա զան ժա մա նակ նե րու ըն թաց քին, ե ղած են մտա հոգ յի շե ցում ներ, ո րով հե տեւ գրա կան լե զուի բուռն զար գաց ման եւ յա ռա ջըն թա ցի պայ ման նե րուն ներ քեւ հա կա դար ձա բար կը տկա րա նան բար – բառ նե րուն յե տա գայ գո յա տեւ ման հիմ քե րը, ա – նոնց վե րա նա լուն եւ ան հե տաց ման վտանգ կը յա ռա ջա նայ:
Այդ մտա հո գու թեամբ ալ հարկ նկա տե ցինք
հրա տա րա կու թեան պատ րաս տել պատ մա բան
Յա րու թիւն Թուր շեա նի՝ Վա նի բար բա ռի սոյն
բա ռա րա նը։
-Վա նի բար բա ռի մա սին աշ խա տու թիւն
մը ու նի նաեւ մեծ լե զուա բան Հրա չեայ Ա –
ճա ռեան՝ «Քննու թիւն Վա նի բար բա ռի»
խո րագ րով: Ի՞նչ զու գա հեռ ներ կրնաք
մատ նան շել ա նոր գոր ծին եւ Ձեր պատ –
րաս տած գիր քին մի ջեւ:
-Ա յո, Ա ճա ռեա նի այդ գիր քը կայ, մենք ան կէ
կ՚օգ տուինք, բայց մեր պատ րաս տած բա ռա րա –
նը ա ռա ւե լու թիւն ներ ու նի այն ա ռու մով, որ ա –
նի կա գրի ա ռած է բար բա ռա կիր մը՝ Յա րու –
թիւն Թուր շեան, որ Վա նի բար բա ռի կրողն էր:
Ա ճա ռեան շատ լաւ գի տէր տա րած քը, տա –
րած քի բար բառ նե րը, բայց Վա նի բար բա ռը չէր
գի տեր, ան բար բա ռա կիր չէր, այլ՝ բար բա ռա –
գէտ-մաս նա գէտ էր, եւ հիմ նա կա նօ րէն գրի
կ՚առ նէր Վա նի բար բա ռին տի րա պե տող իր ա –
շա կերտ նե րէն: Ա նոր բար բա ռա գէտ ըլ լա լը ճիշդ
է որ ա ռա ւե լու թիւն մըն էր, բայց ե թէ մէ կը գտնուէր, որ թէ՛ բար բա ռա կիր է, թէ՛ բար բա – ռա գէտ, ա պա ու սում նա սի րու թիւ նը այդ պա – րա գա յին կը դառ նար ա ւե լի ան խո ցե լի: Յա րու թիւն Թուր շեան, ծնած ըլ լա լով 1900 թուա կա նին, Վա նէն դուրս ե լած է տասն հինգ տա րե կա նին: Այդ մէ կը կը նշա նա կէ, որ կա տա – րե լա պէս տի րա պե տած է Վա նի բար բա ռին: Այս պա րա գա յին մենք ու նինք բար բա ռա կիր մը, որ գրի ա ռած է բար բա ռը, այ սինքն որ պէս բար բա – ռա կիր ա նոր փո խան ցած տե ղե կու թիւ նը ճիշդ է, բայց միւս կող մէն ե թէ նա յինք՝ բար բա ռա գի – տա կան տե սա կէ տէն ճշգրիտ չի կրնար ըլ լալ, ո – րով հե տեւ բար բա ռա կիր նե րը ի րենք չեն զգար ի րենց ար տա սա նած հնչիւն նե րուն ա ռանձ նա – յատ կու թիւն նե րը: Մեր աշ խա տան քին օգ նեց ու րիշ բա րե բախ տու թիւն մը՝ Մա րօ Մու րա տեա – նը (Հայ րիկ Մու րա տեա նի դուստ րը), որ Վաս – պու րա կա նի տա րած քի բար բառ նե րուն կա տա – րեալ գի տակ էր, նաեւ բար բա ռա կիր, Յա րու – թիւն Թուր շեա նէն գրի ա ռած է Վա – նի բար – բա ռը: Մենք մեր Լե զուի հիմ նար կին մէջ ու նինք բո լոր տա րածք նե րէն գրի առ նուած ձե ռա գիր ներ եւ ու նինք նաեւ Վան քա ղա քի տետ րը, ուր ար ձա նագ րուած են Վա նի բար բա ռի բա ռա պա շա րա յին, հնչիւ նա – կան եւ այլ ա ռանձ նա յատ կու թիւն նե րը։ Այդ ձե ռա գիր նե րուն հա մար իբ րեւ բար բա ռա խօս հան դէս ե կած էր Յա րու թիւն Թուր շեա նը: Այդ մէ կը բա րե բախ տու թիւն մըն էր, ո րով հե տեւ, ինչ պէս ը սի՝ բար բա ռա կի րը գրի ա ռած է բար – բա ռա գէ տը, մա նա ւանդ՝ բար բա ռը ի մա ցող բար բա ռա գէ տը: Ես այս եր կու քը հա մադ րած եմ, եւ բա ռա րա նը ար դէն գի տա կա նու թիւն ձեռք բե րած է: Հարկ է նշել, որ Մա րօ Մու րա – տեա նի ձե ռա գիր գրա ռում նե րը ին ծի շատ օգ – նած են մա նա ւանդ գի տա կան տա ռա դար ձու – թեան հար ցին մէջ, որ Յա րու թիւն Թուր շեա նի ձե ռա գի րին մէջ ար տա յայ տուած չէ։ Բա ռա րա նը հա մալ րած եմ նաեւ Վաս պու րա – կա նի տա րած քա յին տար բե րակ նե րուն վե րա բե – րող՝ Հրա չեայ Ա ճա ռեա նի ա նուան Լե զուի կա – ճա ռին մէջ առ կայ այլ ձե ռա գիր նիւ թե րուն հետ եւս։ Վան քա ղա քի խօ սուած քէն զատ, նե րա – ռած եմ նաեւ օ րի նակ ներ Վա նի մեր ձա կայ գիւ – ղե րուն խօ սուածք նե րէն՝ Լիմ (Ար ճակ), Հուռ – թուկ (Խո շաբ), Բո լոր մարգ (Ար ճէշ), Կո ճե րեր (Արծ կէ)՝ հա մա պա տաս խան հա մա ռօ տագ րու – թեամ բ։ -Տի կին Մես րո պեան, ի՞նչ ա ռաձ նա յատ – կու թիւն ներ ու նի Վա նի բար բա ռը: -Վա նի բար բա ռը կը պատ կա նի ա րեւմ տեան խմբակ ցու թեան բար բառ նե րու կը ճիւ ղին: Ա – րեւ մուտ քէն ան սահ մա նա կից է Մշոյ եւ Բա ղէ – շի բար բառ նե րուն, ա րե ւել քէն՝ Ուր միոյ, Խո յի եւ Սալ մաս տի բար բառ նե րուն: Հա րա ւը կը բնա – կէին քրտա խօս եւ ա րա բա խօս հա յեր, ո րով Վա նի բար բա ռը կը դառ նար հա յե րէ նի հա րա – ւա յին սահ մա նա պա հը: Բար բա ռին հիմ նա կան յատ կա նիշ նե րէն են՝ ձայ նեղ բա ղա ձայն նե րը կը դառ նան խու լեր, ա նոնց յա ջոր դող ձայ նա ւոր – նե րը հիմ նա կա նօ րէն կը քմայ նա նան՝ փա փուկ քիմ քի մաս նակ ցու թեամբ կ՚ար տա սա նուին: Տար բեր ա ռանձ նա յատ կու թիւն ներ եւս կան Վա նի բար բա ռին մէջ: -Իսկ Վա նի բար բա ռով եւ մեր միւս բար – բառ նե րով հե տաքրք րուող ներ կա՞ն: -Ան շուշտ կան, շատ են հե տաքրք րուող նե րը: Նախ՝ բար բա ռա գէտ-մաս նա գէտ նե րը: Ես, որ – պէս բար բա ռա գէտ, գի տեմ, որ նաեւ ե րի տա – սարդ ներ, ու սա նող ներ այ սօր հե տաքրք րուած են բար բառ նե րով: Այս բա ռա րա նը բա ցի մաս – նա գէտ նե րէն նաեւ վա նե ցի նե րը կը հե տաքըրք- րէ եւ երբ գիր քը լոյս տե սաւ, ա ռա ջին ար ձա – գանգ նե րը վա նե ցի նե րէն ե կան՝ հար ցում ներ ը – րին, թէ ուր կէ՞ կա րե լի է գտնել գիր քը եւ այլն: Ար ձա գանգ նե րը ընդ հա նուր առ մամբ լաւ են: Լե զուի կա ճա ռի մեր բա ժի նը կը զբա ղի բո լոր բար բառ նե րու քննու թեամբ, հնչիւ նա բա նու – թեամբ, բա ռա գի տու թեամբ, ի մաս տա բա նու – թեամբ, քե րա կա նա կան հար ցե րով: Պար բե րա – բար տե ղի կ՚ու նե նան գի տա ժո ղով ներ, ո րոնց ըն թաց քին կը փաս տենք, որ բար բառ նե րուն հան դէպ հե տաքրք րու թիւ նը զգա լի է: Այ սօր ըն կե րա յին ցան ցե րուն վրայ եւս նկա տե լի է բար բառ նե րուն հան դէպ հե տաքրք րու թիւ նը, է – ջեր բա ցուած են, շա տեր կը ջա նան բար բառ նե – րով հա ղոր դակ ցիլ, փո խա նա կուիլ բառ ու բա – նով, մեր այդ հարս տու թիւ նը պա հե լու մի – տում մը կը զգա ցուի: Մար դիկ կա րե ւո րու – թիւն կու տան բար բառ նե րուն, իբ րեւ լե զ- ւի բնա կան վի ճակ եւ նաեւ մարդ կա յին մտա ծո ղու թեան բնա կան վի ճակ: Պա տա – հա կան չէ, որ ո րե ւէ գիւ ղի, բնա կա վայ րի մէջ ե րե խա յին լե զուն իր տա րած քի բար – բա ռով կը բա ցուի: «Բա ռա րան Վա նի բար բա ռի» գիր քին մէջ մենք նաեւ ներ կա յա ցու ցած ենք բնագ րա յին հե տաքրք րա կան օ րի նակ ներ, ա ռած ներ, ա սա ցուածք ներ, ո րոնք իւ րա յա տուկ ար ժէք կրող նիւ թեր են ոչ միայն բար բա ռա – գէտ նե րուն, այ լեւ ազ գագ րա գէտ նե րուն, հայ ժո ղո վուր դի պատ մու թեամբ զբա ղող նե րուն հա – մար, ինչ պէս նաեւ Վա նով ու վա նե ցի նե րով հե – տաքրք րուող նե րուն հա մար։ Բա ռա րա նին մէջ ընդգր կուած են նաեւ պարս – կե րէ նէ, ա րա բե րէ նէ եւ թրքե րէ նէ կա տա րուած բար բա ռա յին փո խա ռու թիւն ներ։ -Նպա տակ կա՞յ գիր քը նաեւ դուր սը տա – րա ծե լու, մա նա ւանդ Թուր քիոյ մէջ, ուր կրնան տա կա ւին Վա նի բար բա ռով հա – ղոր դակ ցող ներ ըլ լալ: -Ես ե ղած եմ Թուր քիոյ մէջ, շատ վայ րե րու մէջ շրջած եմ, զիս հե տաքրք րած են բար բառ – նե րը, բայց նոյ նինքն՝ Վա նի բար բա ռով խօ սող – նե րու հոն չեմ հան դի պած: Ե ղած են մար դիկ, ո րոնք գիտ ցած են ո րո շա կի բար բա ռա յին բա – ռեր, բայց վա նե ցի բար բա ռա կիր նե րու չեմ հան – դի պած: Ա մէն պա րա գա յի, մենք այս գիր քը կու տանք գրա դա րան նե րուն, թէ՛ հոս, թէ՛ դուր սը, իւ րա քան չիւր հե տաքրք րուող կրնայ ձեռք ձգել, կար դալ…: -Ի՞նչ յայտ նի ա նուն ներ ե ղած են, ո րոնք կրած են Վա նի բար բա ռը: -Շատ ե ղած են: Վա նի մէջ ծնած մեր բո լոր մտա ւո րա կան նե րը, գրող նե րը, բնա կա նա բար, գիտ ցած են բար բա ռը: Սիլ վա Կա պու տի կեանն ալ գիտ ցած է Վա նի բար բա ռը, ո րով հե տեւ մօ րը հետ ապ րած է, Մկրտիչ Խե րա նեանն ալ գի տէր, շա տեր գի – տէին, հի մա չկան այդ պի սի մար դիկ, հե ռա ցած են կեան քէն, եւ այս գիր քը լոյս կը տես նէ հե – ղի նա կին մա հէն քառասուն տա րի ետք: -Տի կին Մես րո պեան, իսկ Ձեզ ինչ պէ՞ս հե տաքրք րած են մեր բար բառ նե րը, եւ միայն այս մէ կը չէ, բա զում աշ խա տու – թիւն ներ հե ղի նա կած էք հա յե րէ նի բար – բառ նե րուն նուի րուած: -Ես մաս նա գի տու թեան բե րու մով հե տա- քըրքրուած եմ, ու սում նա սի րած եմ, բայց մեր ըն տա նի քին մէջ մէկ կողմս Մշոյ, միւս կողմս Կար նոյ բար բա ռին կը տի րա պե տէր, ման կու թե – նէս կը լսէի, ինչ պէս նաեւ, մեծ նա լով Վա նա ձո – րի մէջ, որ Լո ռիի խօ սուած քի տա րածքն էր, այդ ալ գի տէի, այն պէս որ բար բա ռա գի տու թիւ նը հա րա զատ է, ո րուն ալ նուի րուած եմ: